کتاب «هندسه مددکاری اجتماعی انتقادی» را از کجا تهیه کنیم؟

کتاب «هندسه مددکاری اجتماعی انتقادی»

مددکاری اجتماعی، در همان نطفه­­ های آغازین پیدایشش با قانون و قانونمندی پیوند خورده و بدین سبب همواره واسطه­ ای برای اجرای قانون­ های اجتماعی با تاکید بر افراد محروم و حاشیه ­ای بوده است ولو قانونی ظالمانه که با دولت­ ها ارتباطی محکم داشته و «از آن جمله می ­توان به تصویب و تدوین قانون فقرای الیزابت در سال ۱۵۹۸ اشاره کرد. به موجب این قانون که شاید یکی از ابتدائی­‌ترین دخالت مستقیم دولتی در ارائه خدمات اجتماعی محسوب می­ شود.

بدوا افراد نیازمند را به سه گروه تقسیم می ­کنند، گروه سوم : …یعنی اطفال را به دسته ­های مختلف تقسیم کردند و بچه ­های کوچک را به کلیسا سپردند و بچه ­هایی را که در سنین نوجوانی قرار داشتند به شاگردی یا پادوئی مشاغل آن زمان یا خانه ­ها می­ گماردند و عده ­ای دیگر را برای کار به مزارع گسیل می ­داشتند و در عین حال دولت افرادی را ملزم به نظارت بر کار اطفال و کارفرمایان می ­کرد» (فکرآزاد و طاهریان، ۱۳۸۰؛ ۱۸-۱۹) این قانون فقرای الیزابت در بسیاری از پژوهش­ های مددکاری اجتماعی به عنوان تاریخچه بدوی مددکاری اجتماعی آمده است که در این صورت، پیوند تاریخی ­اش با دولت و قوانین تبعیض ­آمیزش مشخص است. گویا که مددکاری اجتماعی یک حوزه ­ی کاری پیشینی برای دولت است و این مددکاری اجتماعی اصیل است که با اتصال به سازمان ­های غیر دولتی، می ­تواند خود را از این تنگنا رهایی بخشد.

مددکاری اجتماعی مولود سرمایه­داری است و برای تقویت و نهادینه کردن آن در بین محرومین آورده شده. مددکاری اجتماعی در مقام خدمت اجتماعی سازمانمند است اما اجتماعی که از آن آمده، اجتماعی است که سرمایه­داری آن را تعریف کرده و مددکاران اجتماعی را سپر شماتت­‌های هرروزه به خودش قرار داده و مددکاری اجتماعی، سوپاپ اطمینانی برای بقای سرمایه­‌داری شده. مردی (شوهری) را در نظر بگیرید که به زنش (همسرش) هر روز ستم روا می­‌دارد و او را مورد آزار و اذیت ­های جسمی و روحی قرار می ­دهد و زنش به شدت آزرده است از این موضوع. مرد برای اینکه زن را همچنان در اختیار خود داشته باشد و از دست او شکایتی نکند فردی را استخدام می ­کند تا از زنش دلجویی کند و فرد اینکار را انجام می ­دهد و دل زن را تا حدی به دست می­‌آورد و زن را با قوانین مرد، تطبیق می­دهد و او را مهیا می­ کند برای دوباره زندگی کردن با مردش. در این بین گرچه برای مرد هم اصلاحاتی رخ می ­دهد اما همچنان به آزار و اذیت­ هایش نسبت به زن ادامه می ­دهد. اینجاست که مشاوره و واسطه­­ شدن برای مرد و زن، دیگر کارساز نیست و بایستی فراغ و طلاق (آزادی زن از دست مرد) اتفاق بیافتد…

مددکاری اجتماعی مانند مکتب انسان دوستی و فیل آنتروپیسم می ­ماند که مارکس در فقر فلسفه اینچنین معرفی ­اش کرده: «سپس نوبت مکتب انسان دوستی می ­رسد که نسبت به جنبه بد مناسبت تولیدی امروزی، علاقه ­مندی نشان می­ دهد و برای آن ­که وجدان خود را تسکین داده باشد، سعی می­ کند که تضاد واقعی را حتی ­الامکان ناچیز بشمارد. این مکتب، صمیمانه از مصائب پرولتاریا و رقابت عنان­‌گسیخته میان بورژواها شکایت می ­نماید و به کارگران نصیحت می ­کند که معتدل باشند، با جدیت کار کنند و فرزندان کمتری درست کنند و به بورژوازی توصیه می ­کند که در ولع تولید مداقه نماید.

تمام تئوری­ این مکتب عبارت است از تفاوت­های بی­ پایان میان تئوری و عمل، میان اصول و نتایج، میان ایده و کاربرد، میان محتوی و شکل، میان جوهر و حقیقت، میان حق و حقیقت، میان جنبه خوب و جنبه بد.

مکتب فیل آنتروپیسم، شکل تکمیل شده­ مکتب انسان­ دوستی است که منکر ضرورت تناقض است و می خواهد از تمام انسان ­ها، بورژواهایی بسازد و تئوری را –تا حدی که با عمل تفاوت دارد ولی مشمول آنتاگونیسم نمی­ شود- تحقق بخشد. بدیهی است که در تئوری، انتزاع تضادهایی که هر لحظه در عالم واقعیات با آن مواجه می ­شویم، سهل و آسان است و آن وقت این تئوری به صورت واقعیت ایده ­آلی درخواهد آمد. بنابراین فیل­ آنتروپ­ ها می­ خواهند مقولاتی را که بیانگر مناسبات اجتماعی هستند –منهای تضادی که جوهر آن­ها را تشکیل می­‌دهد و از آن­ ها جدایی ­پذیر است- حفظ کنند. آن ­ها تصور می ­کنند که به طور جدی با پراتیک بورژوایی مبارزه می­ کنند، ولی خودشان بیشتر از دیگران، بورژوا هستند» (مارکس، ۱۳۹۵؛ ۱۲۶).

ضعف مددکاری اجتماعی را می ­توان در نداشتن یک تئوری قوی و فقدان نگاه هستی­‌شناسانه (فلسفی) و علمی (ماده‌­انگارانه) به اجتماع و تاریخ دانست. درست است که مددکاری اجتماعی یک گرایش علمی-عملی و میان رشته‌­ای می­باشد که از علوم مختلفی استفاده می ­کند اما بایستی در درجه نخست به آن علوم به درستی تکیه کند و هر کدام از آن­ ها را مجزا و در جایگاه خودش قرار دهد و نپندارد که با اتخاذ روانشناسی اجتماعی در کارش، دیگر به جامعه ­شناسی نیز دست یافته. علت نا م­بردن از روانشناسی اجتماعی این است که «روانشناسی اجتماعی به مطالعه قوانین حاکم بر منشا و تکامل افعال و اعمال ذهنی که در گروه­ های اجتماعی، تحت شرایط معین بروز می ­کند، می ­پردازد» (کامرانی و نوریان؛ ۸۳) و مددکاری اجتماعی به شدت از آن بهره می­برد و در مقام مجریان این رشته برآمده.

برای توضیح بیشتر فقدانی که در بالا ذکر شد، مطلبی را از کتاب “نقد جامعه­‌شناسی” نقل می ­کنیم؛ جامعه­‌شناسی ­ای که مددکاری اجتماعی در پژوهش ­هایش از حیث روش پژوهشی مانند آن است. س. تیلور جامعه ­شناس آمریکایی، در مجله ­جامعه ­شناسی و تحقیقات اجتماعی نوشت که به عقیده او جامعه­‌شناسی (البته منظور تیلور جامعه­ شناسی غرب است) در چهل سال گذشته، دو موفقیت بزرگ داشته: یکی این­ که نظریه­ های اجتماعی، کمتر از سابق فلسفی و تاریخی شده ­اند و دیگر این­که تحقیقات تجربی در پیشرفت­های جامعه­‌شناسی نقش اساسی داشته است. در صحت سخنان تیلور نمی ­توان تردید کرد، تحقیقات جامعه­‌شناسان بورژوا بسیار سطحی شده است.

جامعه­ شناسی از یک­سو در ورطه ارقام و آمار فرورفته است و از سوی دیگر به توصیف مطلق جنبه ­های گوناگون زندگی اجتماعی درآمده است. تحقیقات علمی جای خود را به توصیف زندگی روستا و شهری، بنگاه­های صنعتی و… داده است.

هر کسی از جامعه­‌شناسان به بررسی یک رشته مسایل بسیار جزیی و خاص می­ پردازد. بعضی­‌ها به مسایل مربوط به شدت کار در صنعت می ­پردازند و بعضی دیگر زندگی جماعت روستایی را مورد مطالعه قرار می ­دهند؛ بعضی از آن­ ها روابط خانوادگی را بررسی می­ کنند و برخی دیگر افزایش بزهکاری جوانان را موضوع تحقیقات خود قرار می ­دهند و بعضی نیز تاثیر اعتیاد به الکل را در انحطاط اخلاقی مورد توجه قرار می­ دهند. اما در میان توده­ی عظیم کتاب ­ها و مقالاتی که درباره­ی نتایج تحقیقات اجتماعی تجربی جامعه­ شناسان غرب انتشار می ­یابد، اثر با ارزشی نمی ­توان یافت که به مسایل اساسی واقعیت سرمایه­‌داری، مانند بیکاری و فقر و تنگدستی طبقه کارگر پرداخته باشد» (همان؛ ۸۵-۸۶).

مددکاری اجتماعی به مثابه­ یک میان­‌رشته­ یا حتی فرارشته­ فنی و علمی، باید رابطه­ خود را با سازمان ­های بشردوستانه جدا سازد تا بتواند به عنوان یک گرایش مستقل علمی در راه رهایی مددجویانش گامی بردارد. گویا سازمان ­ها و نهادهای بشردوستانه مانند سازمان بهداشت جهانی، شورای حقوق بشر، سازمان یونیسف و … هستند که برای مددکاری تعیین و تکلیف می ­کنند که در این صورت مددکاری اجتماعی نمی ­تواند به طور مستقل، نقد و عملکردی ریشه­ای برای رهایی مددجویانش داشته باشد.

در تعریف مددکاری اجتماعی گفته شده: «فعالیت ویژه ­ای که برخی از موسسات رفاه اجتماعی آن را به مراجعان خود عرضه می­ کنند؛ یعنی به آن­ها یاری می­ رسانند تا با مشکلاتی که در انجام کار و وظایف اجتماعی خود روبرو می ­شوند، با کارایی بیشتری مقابله می ­کنند» (پرلمن؛ ۱۳۵۳به نقل از سام­آرام، ۱۳۹۷؛ ۲۱) و نیز «مددکاری اجتماعی، خدمتی حرفه ای است که بر پایه دانش و مهارت­ های خاص قرار گرفته است. هدف آن، کمک به افراد، گروه­ ها و یا جامعه است تا بتوانند استقلال شخصی، اجتماعی و رضایت خاطر فردی و اجتماعی به دست آورند» (قندی، ۱۳۴۷ به نقل از همان). این تعاریف دارای وجه‌ی عریان و قابل سوء استفاده برای دانشی که مددکاری اجتماعی از آن بیرون می ­آید یعنی آکادمی می ­باشد که مددکاران اجتماعی در آن­جا تبدیل به تسهیل ­گران اجتماعی برای نفوذ افراد صاحب قدرت می ­شوند. این تعاریف هیچ اشاره ­ای به عنصر رهایی ­بخش مددکاری اجتماعی که از طریق دستگیری افراد محروم و تحت ستم درصدد حل ریشه ­ای مشکلات آن­ هاست نداشته و در شنزار مفاهیم کلی صلح­ طلبانه و به اصطلاح بشردوستانه، رها شده­ اند تا دیگران با استفاده از این حرفه، به موجه ­سازی اجتماعی کارهای خود، بپردازند.

مددکاری اجتماعی تعریف شده توسط جریان اصلی مددکاری اجتماعی و جامعه ­ای که برای آن کارهای خیرخواهانه انجام می ­دهد، مانند “پرومتوسِ” پرودون^[۱] می­‌ماند که مارکس درباره آن گفته است: «بنابراین در تحلیل نهایی، پرومتوسی که به وسیله آقای پرودون از نو آفریده شده است، چیست؟ جامعه و مناسبات اجتماعی ­ای که بر پایه اختلافات طبقاتی استوار است. این مناسبات، مناسبات فرد با فرد نیست بلکه مناسبات کارگر و سرمایه‌­دار است، مناسبات اجاره­‌دار و مالک زمین است و غیره و غیره. چنانچه این مناسبات را حذف کنید آن وقت تمام این جامعه را از بین برده ­اید و پرومتوس شما فقط یک پیکر خیالی بدون دست و پا خواهد بود یعنی فاقد کارگاه­های صنعتی، فاقد تقسیم کار و در یک کلام فاقد همه چیزهایی خواهد بود که شما در اصول به او اعطاء کرده ­اید تا بتواند به این کار اضافی نایل آید» (مارکس، ۱۳۹۵؛ ۹۴).

مددکاری اجتماعی نه صرفاً کاری عملی مانند مددیاری است و نه صرفا کاری نظری مانند جامعه­‌شناسی. مددکار اجتماعی با توشه­ علمی ­ای که از دانش مددکاری اجتماعی کسب می­ کند بایستی آن را به صورت عملی در جهت رهایی انسان­ها و طبقات فرودست تحت ستم مورد استفاده قرار دهد و دانش خود را در مرحله عملی کردن به منصه آزمون ­گذارد و نظریات خود را در این بین صیقل ­دهد و به همین سبب، وجدان انسانی در مددکار اجتماعی بایستی بیدارتر باشد و مسایل را صرفاً از دریچه­‌ی علمی-عینی نبیند و با استفاده از وجدان خود، در صدد رفع آسیب ­ها، مشکلات، موانع پیشرفت مادی و معنوی طبقات فرودست، برآید.

مددکاری اجتماعی علمی در تقابل با مددکاری اجتماعی ایدئولوژیک، معتقد است که جامعه باید انسانی شود و شرط لازم تغییر انسان، تغییر جامعه است. منظور از علمی در اینجا شناخت ماده ­انگارانه از تاریخ-اجتماع می ­باشد.

حق­ خواهی و حق ­طلبی و امداد محرومان جزو اصول خدشه ­ناپذیر مددکاری اجتماعی است، اینکه مددکار اجتماعی صرفاً برای گرفتن دستمزدی به سوی نجات محرومان برود، مددکاری اجتماعی را وسیله شغل خود قرار داده و مددجویان را پلی برای رسیدن به منافع خود. اینجاست که دیگر می ­توان گفت ما شاهد یک مددکار اجتماعی نیستیم بلکه شاهد یک مددکار وابسته برای رسیدن به منافع خود، هستیم.

نگاه علمی و غیرجانبدارانه به مددکاری اجتماعی خواه­ ناخواه در جهت حفظ قدرت در می ­آید. مددکار اجتماعی در درجه­ اول با انسان یعنی سوژه­ اجتماعی-تاریخی ­ای طرف هست که سرمایه ­ای برای تولید ندارد جز فکر و اندام بدنش. بدون نگاه به انسان­ ها از وادی شکاف­ های ستم­آمیزی که بین آن­ ها در قالب طبقه بال و پایین، شهر و روستا، مرد و زن، پدر و پسر، مهاجر و تابع و… که در طول تاریخ پیدا شده، نمی ­توان وضعیتی جامع و تاریخی را از انسان تحت ستم امروزی مورد بحث ما داشت.

اما این کتاب کوشش می ­کند رهیافتی نو به دست دهد که در مددکاری اجتماعی کمتر مورد توجه قرار گرفته. در زمینه­ مددکاری اجتماعی انتقادی به زبان فارسی در ایران کتاب یا مقاله­ جدی ­ای منتشر نشده و در نوشته­ های غیرفارسی و دیگر کشورها نیز موضوع مددکاری اجتماعی انتقادی در حاشیه قرار دارد گرچه از مهمترین آثار در این زمینه می ­توان مجله بین المللی “مددکاری اجتماعی انتقادی و رادیکال^[۲]” را نام برد که مقالاتش را در این حوزه منتشر می­ کند که یکی از مقالات آن مجله در پایان این کتاب ترجمه شده است. یا در همین زمینه می­ توان به کتاب “مددکاری اجتماعی انتقادی با کودکان و خانواده‌­ها: نظریه، زمینه و عمل” اشاره کرد که توسط استیو روگوفسکی^[۳] تالیف شده اما در مجموع پژوهش ­های زیادی در این زمینه انجام نشده و به خصوص به زبان فارسی که از هیچ کاری نمی­توان نام برد.

این کتاب در هفت بخش تنظیم شده که در هر بخش بحثی جداگانه­ اما مرتبط با مددکاری اجتماعی انتقادی مطرح می­‌شود.

بخش اول کلیات را در برمی­‌گیرد و مخاطب را آماده می­سازد برای بخش­‌های دیگر کتاب و به همین ترتیب مطالب کتاب از کلیت به جزئیت می­رسد بنابراین بخش دوم کتاب به هستی ­شناسی مددکاری اجتماعی انتقادی که کلیت راه را مشخص می ­سازد اختصاص یافته.

از آنجا که برای مددکار اجتماعی، زبان یکی از ابزار مهم او در اقداماتش می­‌باشد بخش سوم نیز به زبان مددکار اجتماعی در ساخت انتقادی ­اش پرداخته شده. بعد از این بخش مباحث به سمت عملی شدن می ­روند یعنی مددکاری اجتماعی انتقادی از کلیت در می ­آید و وارد راهبردهای عملی می ­شود. در اینجا ابتدا با یک نقد، مباحث شروع می ­شود و بخش چهارم به نقد یکی از مقالات در حوزه مددکاری اجتماعی شغلی می ­پردازد که با نقد این متن زمینه و آمادگی بیشتری برای ورود به مباحث عملی ایجاد می­ شود زیرا که با انتقاد یک دیدگاه ما آن را از خود دور می ­کنیم، سپس به سراغ دیدگاه خود می ­رویم و اینچنین مباحث سیر بهتری را طی خواهند کرد زیرا که نمی­ توان بدون نگاه و نقد به قبلی ­ها به مطلب تازه­ ای دست یافت و از دل نقد است که تفکر جدید شکل می­ گیرد و اینچنین شد که بخش پنجم را به یک پژوهش مفصل در مددکاری اجتماعی انتقادی که مورد مطالعه در آنجا، کارگران و کارمندان هست اختصاص دادیم و بخش ششم را نیز به اقدام مددکاران اجتماعی در سازمان­ های مردم‌­نهاد و در هر کدام از این­ها به راهبردهای درخور خودشان اشاره شده.

بخش هفتم که آخرین بخش کتاب هست، ترجمه یک مقاله فلسفی در زمینه مددکاری اجتماعی انتقادی می ­باشد که مولف این مقاله به دلیل جامع بودن پژوهشش و وامی که از رئالیسم انتقادی روی­ باسکار^[۴] گرفته و آن را در مددکاری اجتماعی پیاده نموده آن را شایسته ترجمه دیدیم تا بلکه در حوزه مددکاری اجتماعی انتقادی آشنایی بیشتری برای مخاطبان فارسی زبان ایجاد شود و مهندسی بهتری در ساخت سپهر معرفتی حوزه مددکاری اجتماعی انتقادی در این کتاب را داشته باشیم.

شایان ذکر است که از این کتاب، یک مقاله پژوهشی و علمی (وزارت علوم) در نشریه «جامعه، فرهنگ، رسانه»، استخراج و منتشر شده است.

مجتبی اسلامی هشترودی
مولف کتاب هندسه مددکاری اجتماعی انتقادی
وبسایت مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران

این کتاب را می‌توانید از راه‌های زیر تهیه بفرمایید:

▫️سفارش از سایت انتشارات مولی یا از خود کتابفروشی مولی ( تهران، خ انقلاب، چهار راه‌ ابوریحان)؛ تلفن: ۰۲۱۶۶۴۰۹۲۴۳

▫️کتابفروشی سمندر (خ انقلاب، روبروی دانشگاه تهران، پاساژ فروزنده)؛ تلفن: ۰۹۱۲۹۳۲۳۴۹۱

[۱]  Proudhon (1865-1809): ناشر، جامعه­‌شناس، اقتصاددان فرانسوی، ایده‌­ئولوگ خرده‌­بورژوازی، یکی از بنیانگذاران تئوری آنارشیسم و نویسنده کتاب «فلسفه فقر».

[۲] Critical and Radical Social Work

[۳] Steve Rogowski

[۴]  Roy Bhaskar